تحریم تنباکو و خلق حماسه سیاسی و اقتصادی در ایران

قرارداد اعطای امتیاز توتون و تنباکو که بین ناصرالدین شاه و ماژور تالبوت منعقد شد، در واقع دادن حق انحصاری خرید و فروش و تولید توتون و تنباکو در داخل و خارج به مدت 50 سال به تالبوت بود.

در ابتدا این قرارداد تنها در بعد اقتصادی به نظر می رسد، اما در بطن خود، ابزاری برای تسلط انگلیس بر ایران و بسط سیطره سیاسی بود. البته در حوزه اقتصادی نیز چنین قراردادی قابل تصور و باور نیست؛ چراکه این قرارداد نه تنها هیچ نفع اقتصادی برای ایران نداشت، بلکه سراسر ضرر و زیان بود.

 

روحانیت شیعه زمینه تسلط سیاسی انگلیس را بر ایران مشاهده می‌کرد

روحانیت شیعه در کنار سیطره اقتصادی این قرارداد، زمینه تسلط سیاسی انگلیس و استعمار را بر ایران مشاهده می کرد و ما شاهد هستیم که حکم تحریم تنباکو از جانب میرزای شیرازی صادر شد؛ حکمی که به فرموده امام خمینی (ره) در آن مرجعیت شیعه به استعمار انگلیس فهماند که با فتوای یک آقایی که در یک ده عراق سکونت دارد، می‌شود یک امپراتوری را شکست داد.

حکمی که امت مسلمان ایران منتظر آن بودند، بنابراین طبق عقایدشان چشم به مرجعشان می‌دوزند و طبق فرمایشات آن عمل می کنند؛ زیرا چنین کاری را وظیفه شرعی خود می دانند. صدور حکم و حمایت مردم توانست حماسه ای بیافریند که دشمن را وادار به تسلیم شدن کند. تا زمانی که این مردم این تبعیت را از علمای دین خود داشته باشند، مرجعیت شیعه نمی‌گذارد دشمن و ابرقدرت ها با ایران هر کاری که می خواهند، انجام دهند.

ماهیت اسلامی این نهضت، از جمله ویژگی‌های حاکم بر آن بود که به خلق حماسه هم در بعد سیاسی و هم در بعد اقتصادی منجر شد؛ ماهیتی که در مذهب شیعه، تبعیت امت از امام خود و در زمان غیبت از نایب او را در دستور کار قرار داده است. بر اساس این ماهیت، مرجعیت شیعه به دنبال بستن راه غلبه کفار بر مسلمانان است و با صدور حکم حکومتی و به تبع آن همراهی مردم، تحریم تنباکو با آن گستردگی اعمال شد.

 

از منظر اقتصادی توتون و تنباکو از مهمترین کالاهای تجاری و صادراتی ایران در آن زمان بود

از منظر اقتصادی توتون و تنباکو از مهمترین کالاهای تجاری و صادراتی ایران در آن زمان بود و حدود 200 هزار نفر به کشت و خرید و فروش این کالا مشغول بودند. به همین خاطر هم کشور روس و هم انگلیس برای فعالیت اقتصادی در این زمینه اقدامات جدی انجام دادند. انگلیس کمپانی رژی خود را برای گرفتن انحصاری امتیاز توتون و تنباکو به ایران فرستاد و روس نیز در منطقه ساوجبلاغ به فعالیت در این حوزه پرداخت.

مرجعیت شیعه در بعد اقتصادی نیز عوارض انعقاد قرارداد انحصار توتون وتنباکو را برای اقتصاد داخلی بخوبی درک کرده بود. مخالفت علما با این قرارداد بدین خاطر بود که قرارداد انحصار توتون و تنباکو اختلال در صادرات این کالا توسط تجار داخلی و نفوذ استعمار از این طریق بر اقتصاد کشور را به وجود می آورد. علما چنین حرکت استعماری را زمینه‌ای برای به وجود آمدن روندی مانند شکل گیری کمپانی هند شرقی این بار در ایران می دانستند.

با این شرایط در بسیاری شهرها اعتراض ها به اعطای امتیاز تنباکو، از جنبه اقتصادی به جنبه سیاسی غلبه پیدا کرد و حرکت همگانی مردم و تبعیت آنان از مرجع خود که در نوع خود در جهان دیده نشده بود، نگرانی و وحشت را در استعمار پیر انداخت.

اقدامی که تنها مرجعیت شیعه در انجام آن قادر است که اگر تبعیت مردم را نیز به همراه داشته باشد، می تواند به خلق حماسه بینجامد؛ حماسه‌ای که بهت دشمن و ناامیدی آن را به همراه خواهد داشت. برای مثال در همین تحریم تنباکو با حکم میرزای شیرازی، کمپانی انگلیسی ادامه کار در ایران را بی فایده دانست.

آثاری که تحریم تنباکو بر پیکره استعمار گذاشت، باعث شد آنان به دنبال علل چنین اقدام همگانی بروند که از جمله مهمترین آن تبعیت امت از مرجع شیعه خود است. استعمار با شناخت این موضوع در صدد قطع این رابطه و یا در آخر کمرنگ کردن آن برآمد. البته در نمونه‌های دیگر مانند تبعیت مردم از امام خمینی باعث شد اقدامات انگلیس در این راستا به نتیجه نرسد و حال می‌توان در انتخابات پیش رو نیز این حمایت مردم از مرجع خود را برای خلق حماسه شاهد بود.

 

تحریم تنباکو اقتدار دینی مردم و بینش بالای سیاسی مرجعیت شیعه را نشان داد

وجود انگیزه‌های مذهبی قوی برای مقابله با دشمن و همدلی توده مردم با علمای خود باعث شد نخستین حرکت گسترده موفقیت آمیز در برابر قدرت برتر جهان به وجود بیاید. در حقیقت تحریم تنباکو اقتدار دینی مردم و بینش بالای سیاسی مرجعیت شیعه را نشان داد.

غیرت دینی مردم ایران این اجازه را به آنان نمی داد که حکم مرجع خود را اطاعت نکنند. همچنین نقض این حکم چنان سنگین بود (محاربه با امام زمان) که حتی دربار قاجار نیز در اجرای آن درنگی نکرد. به همین دلیل ما شاهد تبعیت محض مردم از حکم میرزای شیرازی هستیم. تا جایی که لات های آن دوران گفتند: «ما عرق را علانیه و برملا می خوریم و از هیچ کس هم باکی نداریم، ولی چپق را تا آقا میرزا حلال نکند، لب نخواهیم زد... »

چیزی که عادت عمومی مردم ایران بود با حکم مرجع دینی کنار گذاشته شد و برای استعمار انگلیس از بزرگترین شکست‌ها بود.

در حقیقت نهضت تحریم تنباکو یک اقدام سیاسی علیه استعمار بود که با حکم عالم دینی و تبعیت امت مسلمان باعث ایجاد حماسه هم در حوزه سیاسی و هم در حوزه اقتصادی شد. در حوزه سیاسی بدین خاطر که دست انگلیس استعمارگر را از دخالت در امور مسلمانان کوتاه کرد و هم استقلال را به مردم برگرداند. همچنین این ایمان را در دل مردم بوجود آورد که می شود در برابر ابرقدرت ها نیز ایستادگی کرد. از نظر اقتصادی نیز ما شاهد رونق یافتن معیشت مردم هستیم.

خبرگزاری دانشجو